ललितपुर । नेपालमा पुतली वा गुडिया बनाउने प्रचलन निकै पुरानो हो । हरेक बालिकाको बाल्यकाल गुडिया खेलाएर नै प्रारम्भ भइरहेको हुन्छ । घरमा भएका पुराना कपडालाई पुनः प्रयोग गरेर यसलाई विभिन्न आकृतिमा पुतली वा गुडियाको स्वरुप दिने गरिन्छ ।

निकै पहिलेदेखि चलिआएको पुनः प्रयोगको नयाँ प्रारूप अहिले पाटनमा रहेको सिस्टर्स क्रिएसनमा देख्न सकिन्छ । यहाँ मकैको खोस्टा र खोयाबाट यहाँ विभिन्न आकृतिका पुतली वा गुडिया बनाउने गरिन्छ । करिब ३ दशक अघि सुरु भएको सिस्टर्स क्रिएसनलाई अझै पनि जीवन्त राखेकी छिन्, लक्ष्मी नकर्मीले । 

२० वर्षकी हुँदा अमेरिकाको क्यालिफोर्नियामा क्रिष्समसको लागि मकैको खोया प्रयोग गरेर शृङ्गारका सामाग्री बनाइएको खबर पढेकी लक्ष्मीले त्यसपछि आफ्ना दिदीबहिनीसँग मिलेर मकैको खोसेल्टा र खोयाबाट गुडिया बनाउन सुरु गरेकी हुन् । ‘सुरु सुरुमा मैले अलिक धेरै नै टाइम लगाएर मकैको खोयाबाट गुडियाहरू बनाउँथेँ जुन मैले मेरो साथीहरूलाई गिफ्ट गर्ने गर्थेँ । उनीहरूले त्यसलाई निकै मन पराउँथे । उनीहरूले यस्तो कुरा कहिल्यै पनि सित्तैमा लिन हुन्न भनेर पैसा दिने गर्थे ।’

साथीहरूको हौसला र उत्प्रेरणाले नै आफूभित्र रहेको कलालाई व्यावसायिक बनाउने सोच आएको लक्ष्मीले सुनाइन् । सुरुवाती समयमा निकै कम सङ्ख्यामा बनाउने गरेको भए पनि अहिले भने उनलाई भ्याइनभ्याई हुन्छ । सुरुवाती समयमा बजार खोज्दै जानु परेको भए पनि अहिले भने त्यस्तो अवस्थाको लगभग अन्त्य भएको लक्ष्मी बताउँछिन् । ‘अहिले त ग्राहकहरू आफैँ फोन गरेर त कोही खोज्दै पनि आउनुहुन्छ । उहाँहरूले कहिले रेडिमेड त कहिले आफूलाई मन लागेको आकृति बनाउन अर्डर पनि दिनुहुन्छ । यस्ता अर्डर चाहिँ एकहप्ता वा दस दिनमा सङ्ख्या हेरेर पुरा गर्छौँ । अहिले हामी यहाँ ५ जना छौँ । अरू केही साथीहरू हुनुहुन्छ जसले घरबाट पार्टटाइम जसरी काम गरिरहनुभएको छ ।’

यहाँ काम गर्ने अन्य सहयोगीहरूमध्ये अधिकांशले बोल्न र सुन्न सक्दैनन् । उनीहरुले यहीँ नै तालिम र सिकाइलाई सुधार्दै उनीहरूले आफ्नो जीविकोपार्जन गर्दै आएका छन् । सुरुवाती समयमा काम गर्न अलिक गाह्रो हुने गरेको भए पनि बिस्तारै काम सिक्दै गएपछि भने सहज हुने गरेको उनीहरूको अनुभव छ ।

यहाँ बन्ने गरेका गुडिया र पुतली नेपाली मौलिक भेषभुषामा सजिएका हुन्छन् । नेवारी, खस पहाडी, क्षेत्री, राउटे, शेर्पा, धामी लगायतका जातीय पहिरन लगाएका गुडिया धेरै बन्ने गरेका छन् । ‘जातीयता झल्किने गुडिया बनाउनको लागि निकै अध्ययन र अनुसन्धान पनि गर्न पर्छ । यदि कुनै रंग नमिल्ने भयो भने यो गुडिया काम लाग्दैन । त्यसैले डिटेल हेरेर मात्रै बनाउन थाल्छौँ । हाम्रो भेषभुषा त हाम्रो जीवनशैली र संस्कृतिसंग सम्बन्धित छ त्यसैले यसमा अलिक धेरै ध्यान दिन्छु,’ लक्ष्मीले रातोपाटीसँग भनिन् ।

उनको उद्देश्य नेपालमा रहेका सबै १२५ जातीय पहिरनलाई पुतलीको रूपमा प्रतिबिम्बित गर्नु नै रहेको छ । यसका अलावा उनी विभिन्न किरिङ र क्रिसमसका लागि शृङ्गारका सामाग्री पनि बनाउने गर्छिन् । ‘यहाँ बन्ने सबै कुरा नेपाली कच्चा पदार्थबाट नै बनेका हुन् । हामीले खेतमा र घर वरपर फाल्ने गरेका वस्तुलाई नै पुनः प्रयोग गरेर विभिन्न सामाग्री बनाउने गरेका छौँ । मकैको खोया र खोस्टा हामी यत्तिकै फाल्छौँ । त्यही फालिएको कुराबाट नै हो यो सबै कुरा बन्ने । तार, कपडा, काठको धुलो, लोक्ता कागज जस्ता कुराहरूबाट नै सामाग्रीहरू बन्ने गरेका छन्,” उनले भनिन् ।

मकैको खोया खोज्नको लागि लक्ष्मी खोकना, बुङ्मती जस्ता क्षेत्रमा जाने गर्छिन् । पहिला पाटनतिर पनि प्रशस्त पाइने गरेको भए पनि अहिले यसको अभाव भएकाले अलिक टाढासम्म गएर किनेर ल्याउनु परेको उनले बताइन् । “कतिपय किसानहरू त मसँग मकैको खोस्टा र खोया धेरै छ । तपाईलाई चाहिने रैछ लिन आउनुस् वा म ल्याइदिन्छु भनेर पनि फोन गर्नुहुन्छ ।” खुसीका साथ उनले भनिन् ।

यसरी सङ्कलन गरिएको मकैको खोया र खोसेल्टा पहिला पानीमा भिजाउने गरिन्छ । त्यसपछि ती खोया र खोसेल्टामा आवश्यकता अनुसार रङ लगाइन्छ । यी सबै जातीय र भेषका आवश्यकता अनुसार हुने गर्छन् ।

अहिले लक्ष्मी सहित उनका सहयोगीहरूले एक इन्चदेखि ३६ इन्चसम्मको गुडिया र पुतली बनाउने गरेका छन् । कार्य विभाजन गर्ने गरेकाले करिब ६० मिनेटमा एउटा गुडिया तयार पार्न सकिन्छ भने एक्लैले बनाउने हो भने दुई दिनसम्म लाग्न सक्छ ।